Potraga za utopijom i smislom

Potraga za utopijom i smislom

Alisa u zemlji čuda, ta već arhetipska priča o nadrealnom i simboličkom putovanju kroz podsvest i snove u kome unutrašnji svet ljudskih strahova, želja, frustacija i neuroza postaje realnost koja autentičnije tumači i objašnjava naše postupke i svakodnevni, relani život – osnovni je narativ, odnosno, “dramaturški okvir” unutar koga se osmišljava slikarstvo Jane Stojaković.

Ako toj arhetipskoj “dramskoj fabuli” Putovanja, dodamo pojmove, Sna, Podsvesnog, Identiteta, Ogledala, Maske, Simulacije, Proteze, Iluzije, Kiborga, Tela, Kontrole i Raspadanja, dobićemo strukturalne pojmove koji tematizuju sam smisao Putovanja dok distopijski prostori bolnica, azila i oronulih urbanih pejzaža, definišu socijalnu pozadinu potrage za Utopijom i Smislom vlastitog Ja. Janini poetski prosedei referiraju na klasično figurativno i post figurativno slikarstvo, u žanrovima kolaža, fotografije-portreta, instalacija do video radova, dok vizuelni jezik njenih radova kompilira i sažima poetska iskustva klasičnog simboličkog slikarstva, nadrealizma i metafizičkog slikarstva sve do praksi savremenog, subkulturnog dizajna i “montaže atrakcija”, savremenih masmedija, popularne kulture, estetike žanrovskog filma (horor i trash art) i umetnosti performansa.

Likovni umetnici su kroz istoriju istraživali predele sna. Prizori na triptisima Boša ili Brojgela nesumnjivo proizlaze iz košmara isto kao i brojni prizori mučeništva u manirističkom slikarstvu i podsećaju na erotske snove kombinujući onirizam i iluziju. U svojim slikama, H. Boš je ponudio jedan sasvim apartan, imaginaran svet krcat likovima i oblicima iz njegove mašte koji su u potpunosti bili suprotastavljeni univerzumu uzvišenog reda i kanonske harmonije njegovih savremenika. Svojim fantazmagorijama amorfnih oblika Boš je preudicirao biomorfne apstrakcije sumračnim slikama snova, slutnji i vizija izniklim na metafizičkim slikama snoviđenja u kojima je uspostavljena najizraženija veza između podsvesti i umetničkog postupka.

Oslanjajući se na ovakvu vrstu tradicije klasicnog slikarstva, Jana u seriji svojih radova kreira prizore i figure Kiborga, slike kao što su Ilizarov fiksator itd. koje na dramtičan način prikazuju ljude srasle sa savremenim tehnološkim i industrijskim protezama koje nadomescuju gubitke elementarne ljudskosti savremenog čoveka. Ljudsko telo je “poprište operacija” u Janinim prizorima i slikama, a njegove deformacije, kasapljenja, proteze i patnja rezultat su sukoba Tela, njegovih Žudnji i Nagona sa sistemima Kontrole , Prilagođavanja i Nadziranja.

Posle istraživanja fantastičnih i čudesnih oblasti snova koje je bilo uglavnom sporadično, moderno figurativno slikarstvo, svojim razlomljenim oblicima, na pocetku 20. veka, zadire u skrivena značenja snova potisntih u dubinama nesvesnog. Tenzija između stvarnosti i iluzije iznikla na temeljima prožimanja psihoanalize i umetnosti, pretvara se u kolaž u kubistiškom slikarstvu. Dajući slici dve, tri ili više tačaka posmatranja, moderno slikarstvo svojom sposobnošću da suprotstavi i objedini sasvim različite predmete, pokazuje se kao savršen postupak za stvaranje fantastičnih svetova sličnih snu. Ti svetovi dobrim delom nastaju zahvaljujući unošenju novih postupaka, do tada stranih elemenata, poput novinskih članaka, fotografija, printova, u samo tkivo kompozicije i ontologije umetnosti. Nastanak kolaža omogućuje da u vizuelnoj igri iluzija i stvarnost izmešaju prostore realnog i nestvarnog. Izum kolaža koincidira i sa izumom filma. Janini kolaži, kao na primer 21. vek, Telo, inspirisani su ovakvim art praksama a njena potreba za dinamičkim jezikom i transformativnim, kinetičkim potencijalima, dramatičnim pokretanjem prostora i vremena kao ekvivalentima “logike” i tenzija sna, realizuje se u video radovima Šizoidni san o telu i Anubisova mumifikacija.

Kada početkom 20. veka metafizička umetnost gradi metaistorijsku realnost, zamenjujući prostor stvarima, logiku apsurdom, a stvarnost snom, film u avangardnom zamahu stvara estetiku montaže, Frojdova psihoanaliza postaje velika tema za rad sna, drugo ime za umetnički proces stvaranja metafora, poziv umetnicima da zarone što dublje u nesvesno. Ipak, samo jedan pokret će do krajnjih konsekvenci zaroniti u nesvesno i istražiti halucinatornu prirodu slikarstva, fotografije, filma i sna – nadrealizam.

Nadrealisti su tvrdili da mi vidimo samo stvarnost na površini, a da je mnogo važnije otkrivanje realnosti koja, kako je tvrdio Frojd, prebiva u duboko ukorenjenim tajnama i žudnjama nesvesnog, u registru potisnutih želja, snova i fantazama. Nadrealisti su želeli da otvore one prostore koje nosimo u sebi i u koje stavljamo sve ono što nas pritiska u građanskom, realnom, svakodnevnom svetu. Otvoriti nesvesno i pokazati ga ljudima. Slikarstvo je tu postalo sredstvo za oslobađanje nesvesnog, kao što su to i kolaž , apstraktne forme, fotografija i film. Bretonov Manifest iz 1924. godine predlagao je nekoliko načina da se zaroni u nesvesno i izrazi stvarno funkcionisanje neusmerene misli, uglavnom pomoću stimulativnog korišćenja prizora iz sna, vizija sugerisanih intuitivnim i emotivnim, umetničkog stvaranja oslobođenog kontrole svesti i spoja nespojivih, kulturom nepovezanih predmeta. Kroz slobodne asocijacije stvara se nov smisao onoga što prolazi kroz svest, isticanjem nesvesnog kao autentične istine.

Upravo takav neobičan, drugačiji i šokantan svet prodire u Janino imaginarno kako bi oneobičio realizam stvarajući tim putem idealnu pometnju koja preobražava stvari na način na koji se to događa u snu. A u snu sve analogije su moguće. Poigravajući se elementima vizija, snova i uspomena Jani Stojaković je više nego jasno da pored građanskog društva i njegovih formalnosti, konvencija i ograničenja, nesvesno i nadrealno u savremenom dobu reprezentuje Telo.

Serijal fotografija Alisa iza zatamnjenog ogledala kao i sekvence serijala Glamurozne proteze mogu biti ilustracija Lakanove “faze ogledala”, onog stadijuma u čovekovom razvoju kada se u samu srž identiteta umeće razlika, kada je subjekt permanentno zaklonjen svojom slikom. Ova svojevrsna “dimenzija fikcije sopstva” pokazuje da je Ego plod nerazumevanja i subjektovog otuđenja od sebe samog.

Dragan Jovanović